همان‌طور که می‌دانید امروز سومین گزارش کیفیت اینترنت ایران منتشر شد. در این گزارش تحلیلی اختلال‌ها، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت در ایران که توسط انجمن تجارت الکترونیک تهران منتشر شده، بخش مهمی به مبحث فیلترینگ اختصاص دارد. این گزارش تصریح می‌کند که در شش ماه گذشته کیفیت اینترنت ایران تغییری نکرده است.
البته این گزارش همچنین تاکید می‌کند که ایران در زمره بدترین کشورها در دسترسی آزاد به اینترنت است. در اینجا به بخش دیگری از این گزارش که رتبه‌ی ایران در میان 100 کشور از نظر دسترسی به اینترنت آزاد را بررسی کرده اشاره کردیم. در بخش دیگری که از سومین گزارش کیفیت اینترنت ایران، به محدودیت کامل شبکه‌های اجتماعی پرداخته شده است. در اینجا این بخش از گزارش را با هم مرور می‌کنیم و نکات مهم آن را از نظر می‌گذرانیم. اولین چیزی که در این بخش از گزارش توجهات را به خود جلب می‌کند، جدولی است که ایران و چین را از این نظر در یک رتبه قرار می‌دهد.
در ایران نیز همانند چین شبکه‌های اجتماعی شناخته شده، همگی مسدود هستند. توییتر (ایکس)، اینستاگرام، تلگرام، واتساپ، فیس‌بوک، یوتیوب، توییچ و پینترست در ایران فیلتر هستند. رتبه‌ی بعدی متعلق به کشور ترکمنستان است که در آن نیز تقریبا همه‌ی این شبکه‌ها مسدود شده‌اند و تنها توییچ و پینترست به فعالیت خود ادامه می‌دهند. ازبکستان که در آن توییتر و واتساپ هم فیلتر نشده‌اند در رتبه‌ی سوم قرار دارد. کشورهای دیگر در این جدول، به ترتیب از رتبه‌های چهارم تا هشتم گینه، اتیوپی، میانمار، روسیه و یمن هستند. در روسیه یوتیوب، تلگرام، واتساپ، توییچ و پینترست مسدود نیستند و کاربران می‌توانند بدون دردسر به آن‌ها دسترسی پیدا کنند.
این گزارش آمارهای تحلیلی وبسایت Surfshark را منبع خود اعلام کرده است. این وبسایت «در نیمه اول سال جاری میلادی، 29 کشور جهان درگیر انواع سانسورهای اینترنتی را بررسی کرده» است.
خدمت به فیلترشکن‌ها
در همین بخش از گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران به نقش «سیاست‌های محدودسازی گسترده شبکه‌های اجتماعی» در افزایش استفاده مردم از «فیلترشکن‌ها» اشاره شده است. با مسدود شدن پرمخاطب‌ترین شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها در ایران یعنی اینستاگرام و واتساپ «اگرچه میزان پهنای باند مصرفی این سرویس‌ها کم‌تر شده است» شاهد افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها هم هستیم. به طوری که اکنون پیمایش‌ها از «استفاده‌ی گسترده و بیش از 83 درصد کاربران اینترنت ایران از فیلترشکن» خبر می‌دهند.
استفاده از فیلترشکن بعد از فیلتر شدن «اینستاگرام» و «واتساپ» در پاییز 1401 تا به امروز (طبق نظرسنجی ایسپا در اسفند 1402) سه برابر شده است.
این گزارش همچنین اشاره می‌کند که «به طور میانگین هر کاربر ایرانی در طول روز 4 ساعت از فیلترشکن استفاده می‌کند.» نکته مهم‌تر اینکه طبق گزارش آزمایشگاه داده و حکمرانی، «دست‌کم 30 درصد از کاربران اینترنت در کشور ماهانه تا 150 هزار تومان برای خرید یا تمدید اشتراک VPN متقبل هزینه می‌شوند.» آماری که از درامد مافیای فیلترشکن در ایران تخمین زده می‌شود نیز از همین اعداد و ارقام حکایت دارند. درامد مافیایی که مشخص نیست کجا خرج می‌شود و البته چون در سایه است طبعا مالیات هم نصیب دولت نمی‌کند.
با در نظر گرفتن تعداد کاربرهای اینترنت کشور، گردش مالی بازار خرید و فروش ابزارهای فیلترشکن سالانه بالغ بر 5 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
این رقم چیزی در حدود درامد سالانه «رایتل» است. اگرچه تخمین‌های دیگر اعداد بسیار بزرگ‌تری را مطرح می‌کنند، در این گزارش با استناد به آمار در دسترس، 5 همت برآورد شده است.
بازگشت به اینستاگرام
بر اساس گزارش ایسپا که در سومین گزارش کیفیت اینترنت ایران به آن استناد شده، «با گذشت نزدیک به دو سال از اعمال سیاست‌های محدودکننده‌ی […] اینستاگرام» در عین حال که استفاده از این پلتفرم همچنان کاهش داشته، «90 درصد کاربران تا زمستان 1402 به این پلتفرم برگشته‌اند.»
تداوم استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های فیلترشده، نشان دهنده استفاده گسترده از فیلترشکن است. از همین‌جا می‌توان مجددا نتیجه گرفت که سیاست اعمال محدودیت بر اینترنت به ویژه شبکه‌های اجتماعی چندان موفق نبوده است.
همچنین بر اساس نظرسنجی شهریور ماه 1402، اندکی بیشتر از 60 درصد مردم از فیلترشکن استفاده می‌کنند. این عدد در نظرسنجی اسفند ماه 1402، به بالای 66 درصد افزایش داشته است. در نظرسنجی اسفند:
در پاسخ به این پرسش که «شما قبل از اینکه واتساپ و اینستاگرام فیلتر شود برای وصل به تلگرام، یوتیوب و سایر سایت‌های فیلترشده، از فیلترشکن و پروکسی استفاده می‌کردید؟» 34 درصد پاسخ «بله» و 64 درصد پاسخ «خیر» داده‌اند. یعنی: دو سوم کاربران، پیش از فیلترینگ [اینستاگرام و واتساپ] از فیلترشکن استفاده نمی‌کردند.
دوقطبی‌سازی، محصول فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی
گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران از وضعیت تعداد کاربران فیلترشکن‌ها نتیجه‌گیری دیگری نیز کرده است. با توجه به بازگشت درصد قابل توجهی از کاربران اینستاگرام به این پلتفرم و افزایش چشمگیر کاربران اینترنت که از فیلترشکن استفاده می‌کنند، می‌توان نتیجه گرفت:
تا امروز سیاست‌گذار نه تنها در ایجاد اعتماد و همراهی عمومی دست‌کم یک چهارم از کاربران نسبت به استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی در میان دست‌کم نیمی از شهروندان ایرانی کم‌توفیق بوده، بلکه با اصرار بر تداوم اعمال این سیاست در سطوح ناشفاف و عدم بازنگری جدی در یک سال اخیر، به تعمیق شکاف اجتماعی، دوقطبی شدن هر چه بیشتر جامعه و تضعیف انسجام اجتماعی رضایت داده و شهروندان را به سمت کلونی‌های جداافتاده و «اتاق‌های پژواک» (Echo chamber) رهنمون کرده است.
این در حالی است که در تمام این سال‌ها که مردم با محدودیت استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی مواجه بوده‌اند، برخی از مسئولین عالی‌رتبه کشور همواره در این پلتفرم‌ها فعالیت داشته‌اند. تا جایی که برخی از مهم‌ترین اظهارنظرهای ایشان از طریق همین پلتفرم‌ها صورت گرفته است. اتفاقی که در روزهای گذشته با داغ شدن موضوع انتخابات ریاست جمهوری، شدت هم گرفته است. در این فضا، شکست رویکرد گسیل کردن اجباری مردم به سمت پیام‌رسان‌های داخلی و شبکه‌های اجتماعی ایرانی قابل کتمان نیست. عجیب آن‌که، بر تداوم این وضعیت اصرار می‌شود.
سومین گزارش کیفیت اینترنت ایران تاکید می‌کند «شورای عالی فضای مجازی» در مسیر ماموریت اصلی خود حرکت نکرده است. یعنی این شورا در «بازنگری در سیاست‌های مسدودسازی فضای مجازی» قدم محکمی برنداشته و بی‌توجه به «اقتضائات نوین فضای مجازی» در را بر همان پاشنه‌ی سابق چرخانده است.
نسخه کامل این گزارش را می‌توانید از اینجا دریافت کنید.